Lam harfi, her daim ince okunan bir harf olsa da lafzatullah’ta (Allah lafzı) bulunan lam harfinin durumu farklılık arzeder. İşte İbnu’l-Cezeri mukaddime adlı manzumesinde bu bölüme lafzatullah’ta bulunan lam harfinin hükmünü zikrederek başlamıştır. Ardından sırasıyla istila, itbak, sakin harflerin alması gereken zaman dilimi, infitah, şiddet sıfatları ve idğamlar ile alakalı uyarılarda bulunmuştur. Şimdi bu konuları biraz inceleyelim.
Lam Harfi
Lam harfi, her daim ince okunan bir istifal harfidir. Lakin Allah lafzı ( ٱللَّهُ) yani Lafzatullah’ın lam’ı bazen ince bazen kalın okunur. Bu kural “Ey Allahım !” anlamına gelen ٱللَّهُمَّ kelimesi için de geçerlidir. Şimdi bu lam harfinin okunuş kurallarına bakalım:
- Lafzatullah’tan önce fethalı veya dammeli harf gelirse lam harfi kalın okunur. عَلَى لله – مَعَاذَ ٱللَّهِ gibi.
- Kesralı bir harf gelirse ince okunur. مِن دُونِ ٱللَّهِ – بِٱللَّهِ gibi.
- Aynı şekilde ٱللَّهُمَّ kelimesinden önce fethalı veya dammeli harf gelirse lam harfi kalın okunur. مَرْيَمَ ٱللَّهُمَّ – قَالُوا۟ ٱللَّهُمَّ gibi.
- Kesralı bir harf gelirse ince okunur. قُلِ ٱللَّهُمَّ gibi.
Çeşitli Konular
İbnu’l-Cezeri, lam harfinin kuralını zikrettikten sonra bazı sıfatlara değinmiş ve bu sıfatlar hakkında mühim tembihlerde bulunmuştur. Şimdi de beyitlerde geçen sıfatları inceleyelim:
1. İstila sıfatı
İstila sıfatı; harfi telaffuz ederken sesi ağzın kubbesine yönlendirip kalın ve tok okumaya denir. İstila sıfatına sahip olan harfler (خص ضغط قظ) harfleri olup bu harfler kesinlikle kalın okunmalıdır.
2. İtbak sıfatı
İtbak sıfatı için de ; kalın harfler telaffuz edilirken ağzın kubbesine yönlendirilen sesin dışarıya atılmadan daha çok kalın ve tok okunmasıdır diyebiliriz. İtbak sıfatına sahip olan harfler (ص ض ط ظ ) harfleri olup bu harfler daha da kalın okunmalıdır.
3. İdğamlar
Beyitlerde idğam-ı nâkıs olan أَحَطتُ بَسَطتَ kelimelerine değinilmiştir. Bu ve benzeri kelimelerdeki (te harfine idğam edilen) ta harfinin itbak sıfatı belli edilmelidir. İdğam-ı nâkıs; sakin harfin, harekeli harfe zatı kaybolacak ama bazı sıfatları kalacak şekilde idğam olması demektir.
Ayrıca beyitlerde نَخْلُقكُّمْ kelimesi zikredilmektedir. Bu kelimede ise (kef harfine idğam edilen) kaf harfinin istila sıfatının kalıp kalmayacağı hususunda ihtilaf vardır. Hafs rivayetinde idğam-ı kamil ile okunur. Yani idğam edilirken kaf harfinin istila sıfatı verilmez, kelime iki kef harfi ile okunur.
Sakin Lam
Sakin Harflerin Zaman Dilimleri
Hangi harekeye sahip olursa olsun harekeli harfler aynı zaman dilimine sahiptir. Lakin sâkin harflerde durum biraz daha farklıdır; her sâkin harf aynı zaman dilimine sahip değildir. Beyitte; “sâkin harflerin sükûnuna (sakinken alması gereken zaman miktarına) dikkat et” uyarısı vardır. Zira alması gereken zaman miktarlarını uygulayarak Kuran okunduğunda sakin harflerde sallanma veya gereksiz ses uzaması görülmez. Bu nedenle sakin harflerin alması gereken zaman miktarına dikkat edilmelidir.
Üç Zaman Dilimi
Sâkin harflerin alması gereken zaman dilimini ifade eden üç sıfat vardır:
1. Şiddet Sıfatı (kısa): أَجِدْ قَطٍ بَكَتْ harflerine aittir
2. Beyniyye Sıfatı (orta): لِنْ عُمَرْ harflerine aittir
3. Rihvet Sıfatı (uzun): Geriye kalan harflere aittir
Diğer Sıfatlar
Şimdi de beyitte geçen diğer sıfatlara bakalım:
- İnfitah sıfatı: Harfi telaffuz ederken sesin dışarıya atılması, içeride bırakılmaması diyebiliriz. Beyitte sin ve zel harfinin infitah sıfatına (sesi dışarıya atarak) riayet edilmesi istenmektedir. Zira bu sıfatı uygulamadığımızda ses kalınlaşır, aynı mahreci paylaştıkları sad ve za harfleri ile karışabilir. Bu da harfin kimliğini ve manayı bozar.
- Şiddet sıfatı: Harfin telaffuzu esnasında mahrecin kapanıp sesin kesilmesi anlamındadır. İbnu’l-Cezeri, kef ve te harflerinin şiddet sıfatını vermeye dikkat edilmesi uyarısını yapmıştır. Zira sekiz şiddet harfinden (أجد قط بكت) sadece kef ve te harfleri hems sıfatı taşır. Bu harfler telaffuz edilirken önce şiddet sonrası hems sıfatını veririz.
İdğam Ve İzhar
Bu bölümün son beyitlerinde yanyana gelen iki mütemasil harfin ( aynı iki harf) veya iki mütecanis harfin( mahreçleri aynı sıfatları farklı olan) ilki sakin olursa ikinci harekeli harfe idğam edildiği zikredilmiştir. قُل رَّبِّ – وَبَل لَّا gibi. Son beyitte ise yanyana gelen bazı mütemasil veya mütecanis harflerin ilki sakin olduğu halde idğam edilmeyip izhar ile okunacağını söylemiştir. Beyitlerde verdiği örnekleri inceleyelim:
- قَالُوا – وَهُمْ – فِي – يَوْمِ bu iki kelimede her ne kadar iki mütemasil harf yanyana gelmiş olsa da ilk harf med harfidir. Bu nedenle idğam yapılmaz.
- فَالْتَقـَمْ kelimesinde belirlilik lamından sonra izhar-ı kameriyye harflerinden te harfi gelmiştir.
- لاَ تُزِغْ – قُلُوبَ kelimesinde ğayn harfi kaf harfine idğam edilemez.
- سَبِّحْهُ kelimesinde ilki sakin olan iki boğaz harfi bulunmaktadır. Boğaz harfleri idğam edilmez, izhar ile okunur.
- قُلْ – نَعَمْ bu kelimede sakin lam harfinden sonra nun harfi geldiği için idğam edilemez.
Bu bölümün beyitlerini Arapça-Türkçe halinde indirebilirsiniz. ⇓
